Bir çox insan həyatının böyük hissəsinin təsadüflərlə keçdiyini düşünür. Lakin bu çox yanlış düşüncədir. Bir insanın xərçəng xəstəsi olmasından tutmuş yediyi yeməyə və geydiyi paltara kimi hər şey onun qədərində müəyyən edilmiş xüsusi hadisələrdiinkarçılar arasındakı ən əsas fərq burada ortaya çıxır. Möminlər həm öz başlarına gələn, həm də ətraflarında gerçəkləşən hadisələri fərqli dəyərləndirirlər. Bu, Quranda Allahın əmr etdiyi şəkildə düşünərək hər hadisəni imtahan gözü ilə dəyərləndirməkdir. Dolayısilə möminlər hər hadisədə imtahan olunduğunu bilib Allahı razı edəcək şəkildə davranmağa cəhd edirlər.

Digər tərəfdən, Quran əxlaqını yaşamayan insanların bir çoxu müxtəlif hədəflərə çatmaq istəyirlər. Bunlar, adətən, yaxşı məktəbdə oxumaq, xoşbəxt ailə həyatı qurmaq, uşaqlarını evləndirmək, iş adamı olmaq, yüksək mövqeyə çatmaq, zəngin olmaq kimi hədəflərdir. Bütün bunlar normal istəklərdir, lakin yanlış olan bəzi insanların bunları əldə etməyi həyatın ən önəmli qayəsinə çevirməsidir. Həmin insanların bütün plan və cəhdləri bu dar çərçivədədir. Çünki bu insanlar həyatın ancaq bu dünyadan ibarət olduğunu düşünürlər. Halbuki bu böyük səhvdir. Bir insan həyatı boyu istədiyi hər şeyi əldə etsə də, nəticədə, həyatı bir yerdə bitəcək və gerçək sonsuz həyat olan axirətə keçəcək. Dolayısilə ancaq dünyanın keçici bərbəzəyini əldə etməyə yönələn həyat Allahın diləməsi xaricində boşa keçmiş həyatdır.

Üstəlik belə həyatı özünə məqsəd edən bir insanın dünyada istədiklərinə tam qovuşması mümkün deyil. Allahın yaratdığı qanuna əsasən dünyadakı varlıqlar zaman keçdikcə məhv olur. Zamanın məhvedici təsiri istisnasız hər şeyə aiddir. Məsələn, gözəl görünüşü və xoş qoxusu olan bir meyvə bir neçə günə xarab olur. İllərlə zəhmət çəkilib əldə edilən ev sonda köhnəlir və yararsız hala düşür. Ən əhəmiyyətlisi isə dünyadakı hər şey kimi insan vücudu da sürətlə qocalmağa doğru gedir. Zamanın təsirini və vücudun qocalmasını bütün insanlar yaşamaq məcburiyyətindədir. Saçın ağarması, müəyyən yaşdan sonra hüceyrələrin ölməyə başlaması, bədən üzvlərinin zəifləməsi, dərinin qırışması və bir çox əlamət insanın ölümə yaxınlaşdığını xatırladan açıq dəlillərdir.

Yaşlanma ilə yanaşı insan ömrü ən yaxşı ehtimalla 60-70 ildir və bir çox hallarda bu müddət daha da qısa olur. Avtoqəza, ölümcül xəstəlik kimi amillər insanın heç gözləmədiyi anda həyatını itirməsinə səbəb olur. Əvvəlki hissədə də bəhs etdiyimiz kimi, insan nə qədər ölümü düşünməyib ağlından çıxarmağa çalışsa da, bir gün qaçılmaz nəticə ilə özü də qarşılaşacaq. İstər dünyanın ən gözəli olsun, istərsə də ən məşhuru və ən varlısı olsun, hər insan ölümlə mütləq üz-üzə gələcək. Bütün həyatını sərf edib əldə etdiyi mal-mülkü, övlad və dostları onu ölümdən qoruya bilməz. Bu həqiqət Quranda belə xəbər verilir:

De: “Qaçdığınız ölüm sizi mütləq haqlayacaqdır. Sonra siz qeybi və aşkarı Bilənin hüzuruna qaytarılacaqsınız. O da sizə nə etdiklərinizi xəbər verəcəkdir”. (Cümuə surəsi, 8)

Bütün bunlar bir həqiqəti göstərir: dünya həyatı keçicidir və insanın gerçək yurdu deyildir. O halda, insanın əsl hədəfi bu dünya deyil, axirət olmalıdır. Ayədə belə buyurulur:

Sizə verilən hər bir şey dünya həyatının keçici zövqüdür. Allahın yanında olanlar isə daha xeyirli və daha sürəklidir. (Bunlar) iman gətirib öz Rəbbinə təvəkkül edənlər üçündür. (Şura surəsi, 36)

Dünya həyatının müvəqqəti olduğu və insanın ölümlü vücuda sahib olduğu bu qədər açıq olduğu halda, üzərində düşünülməsi gərəkən çox önəmli bir mövzu ortaya çıxır. Bu mövzu insanın yaradılış məqsədidir. Allah Quranda dünya həyatını yaratma məqsədini belə açıqlayır:

Əməl baxımından hansınızın daha yaxşı olduğunuzu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur. O, qüdrətlidir, bağışlayandır. (Mülk surəsi, 2)

Allah Quranda bir çox ayə ilə insanın yaradılış məqsədinin Özünə qulluq etmək olduğunu və dünya həyatının yaxşı və pislərin bir-birindən ayrılması üçün imtahan yeri kimi yaradıldığını bildirmişdir. Bu mövzudakı bir başqa ayə belədir:

Biz yer üzündə olan hər şeyi onun özünə məxsus bir bəzək timsalında etdik ki, insanlardan hansının əməlcə daha gözəl olduğunu sınaqdan keçirək. (Kəhf surəsi, 7)


İnsan həyatı boyu imtahan olunur, heç bir şey təsadüfən meydana gəlmir. Əgər insan bunları qavramayıb hadisələrin Allahdan müstəqil şəkildə baş verdiyini düşünərsə, o zaman böyük xətaya düşmüş olar. Çünki həyatın axarı içində meydana gələn hadisələr, əslində, Allahın insana xüsusi olaraq yaşatdığı imtahandır. İnsan bu imtahana verdiyi reaksiyalardan və əməllərindən məsuliyyət daşıyır. Göstərdiyi hərəkətləri və əxlaqı sonsuz həyatını müəyyənləşdirir. Böyük-kiçik heç bir şeyin təsadüfən meydana gəlmədiyi, hamısının Allahın o insanın qədərində təqdir etdiyi olaylar olduğu insanın unutmaması gərəkən ən önəmli həqiqətlərdir. İnsan bu həqiqəti unutmadığı müddət boyu qarşılaşdığı hər şeyin özü üçün xeyirli olduğunu da unutmaz. Çünki hər şey Allahın təqdiri ilə gerçəkləşir. Bu vəziyyətdə insan hadisələrdəki xeyir və hikmətləri görmək, qısası, hər şeyi xeyrə yozmaq üçün ilk öncə dünya həyatının imtahan yeri olduğunu unutmamalıdır.